Terug naar het Overzicht Maçonnieke Schilderijen

maart 2021 

‘Ken uzelve’ en het stoïcisme     

De laatste tijd valt het mij op dat er in de media vaak columns en artikelen verschijnen over de stoïcijnse filosofen. Ik ben daar blij mee, want ik ben al vele jaren fan van het stoïcisme. Kennelijk wordt juist in deze tijd van onrust, teleurstelling en angst heil gezocht bij het gedachtegoed van de oude wijsheid, die actueel blijkt en ons goede raad en inzicht aanreikt.
Ik las een artikel in de Volkskrant van cabaretier-filosoof Tim Fransen over het stoïcisme. ‘Doe zoals de stoïcijnen en de pandemie valt reuze mee’ is de titel van zijn column. Het interessante artikel moedigde mij aan het boekje Overpeinzingen van de Romeinse keizer Marcus Aurelius er weer eens bij te pakken en er een bespiegeling over te schrijven.

Ken Uzelve, ofwel ken jezelf als mens en ken je plek in het grote geheel, is een opdracht die in de klassieke oudheid geschreven stond op de poort van de Tempel van Apollo in Delphi. Het is geen eenvoudige opdracht, want hoe pak je zoiets wezenlijks aan? De stoïcijnse filosofen kunnen ons bij dit onderzoek een eindje op weg helpen, want het stoïcisme is een praktische filosofie en direct inzetbaar. Het leert ons dat het wijs is om de regie te houden over je eigen zielenroerselen, met als gevolg dat je een gelukkiger mens kan worden. En wie wil dat nou niet?

In de stoa, Grieks voor ‘zuilengang’, kwamen filosofen bijeen. Zij deden onder andere onderzoek naar mentale processen in de menselijke geest met de bedoeling zichzelf beter te leren kennen en de opgedane kennis en ervaring te verspreiden. Het stoïcijnse filosofische stelsel (vernoemd naar de stoa) wat hierdoor ontstond wordt ook wel een crisisfilosofie genoemd. De stoa behandelt vragen zoals: Hoe moeten we ons gedragen in moeilijke omstandigheden? Wat is belangrijk in het leven en wat niet? Hoe kunnen we ons gelukkig voelen?

In de klassieke oudheid speelden de stoïcijnse filosofen een belangrijke rol voor de burgers met mentale problemen. Psychologie was toen nog niet uitgevonden, dus als je destijds geestelijk in de war of depressief was ging je naar een filosoof die je kritisch liet kijken naar je emoties. Want, zo beweerden zij, emoties – zowel positieve als negatieve – kosten veel energie en zij zorgen ervoor dat je minder effectief kunt handelen en minder voor elkaar kunt krijgen. Zij hebben geen enkel nut.

Emoties worden gecreëerd door het denkvermogen en kunnen daarmee ook worden beheerst; zij zijn niets anders dan symptomen van gedachten. Uitgangspunt van het stoïcisme is dat dat de filosofen er van uit gingen dat het leven van ieder mens gelukkiger en gemakkelijker kan worden door kritisch naar het denken te kijken en dit waar nodig te veranderen. Negatieve gevoelens vormen een bedreiging voor geluk en gemoedsrust. Dus aan het ervaren van gemoedsrust gaat kritisch denken vooraf. 

Een bekende stoïcijn die ik bij tijd en wijle raadpleeg is Marcus Aurelius Antoninus (121-180 n.C.). Hij was filosoof en heerser van het Romeinse Rijk in een turbulente periode, waarin het Rijk werd geteisterd door een epidemie van dood, ziekte, eerzucht en verveling. Hij trok zich terug in zijn innerlijke schuilplaats, zijn Middenkamer, om de situatie in rust te overdenken en slagvaardig over te gaan tot actie. In zijn Overpeinzingen spreekt hij zichzelf toe. Zo was hij ook heerser over zichzelf.

Ook Socrates (469-399 v.C.) reikte adviezen aan waarmee we juist in deze tijd aan de slag kunnen: Wanneer je alleen maar leeft in de waan van de dag, dus in de deining tussen voor- en tegenspoed en je je niet inspant om te ontdekken wie je werkelijk bent is je leven zinloos. Ergo, op jezelf komt het aan en jezelf kennen leidt tot bescheidenheid, wat weer tot gemoedsrust leidt.

“Emoties worden gecreëerd door het denkvermogen en kunnen daarmee ook worden beheerst.”

Seneca (4-65 n.C.) was de filosoof van gemoedsrust onder alle omstandigheden: Steek geen energie in datgene wat niet in je macht ligt en steek al je energie in wat wel in je macht ligt. Epictetus (55-135 n.C.) omschreef hetzelfde principe op een andere wijze: Mensen lijden nooit door de gebeurtenissen, maar door hun opvattingen over de gebeurtenissen. Het is nooit de gebeurtenis die de emotie opwekt, het is het denken. Vele eeuwen later reikte Spinoza (1632-1677) aan dat het denkvermogen een hogere hartstocht is dan gevoelens; vanuit het denken kun je je gevoelens waarnemen en tot actie overgaan.
Ook Jean-Paul Sartre (1905-1980) hield er stoïcijnse ideeën op na: Je bent zelf verantwoordelijk voor je gevoel. In een moeilijke situatie kun je met gebruik van je vrije wil kiezen om te gaan treuren of om aan het werk te gaan.
Voormalig Denker des Vaderlands René Gude (1957-2015) omschreef de stoa als ‘een trainingsprogramma om een beetje ongevoelig te worden voor de grillen van de buitenwereld’. Niet vreemd dus dat de stoïcijnse filosofie gedurende de pandemie de aandacht trekt, want dankzij de stoïcijnen kunnen we ons laten wakker schudden uit onze sluimer van veiligheid, zekerheid en controle. Toen René Gude wist dat hij kanker had en zou sterven ging hij te rade bij de stoïcijnse filosofen. Van hen leerde hij zijn gedachte ‘ik ga dood’ zonder emotie te relativeren, omdat hij zich had voorgenomen vrolijk te blijven.

Als ik indringende gebeurtenissen ervaar schiet mij meestal een klein gedicht te binnen van Jan Hendrik Leopold (1865-1925). Hij was een dichter die zich liet inspireren door de stoïcijnen (met name Epicurus en Spinoza). Zo schreef hij onderstaande regels die ik altijd bij mij draag en die juist in deze onrustige tijd heel toepasbaar zijn. 

Hoe ook het lot met kwelling u mag slaan,
Wees stil, ge maakt het erger, laat begaan.
Wie duwt de golven van de zee terug?
Het pogen zelf doet weer een golf ontstaan.

Bronnen:
Stoïcijnse levenskunst – Miriam van Reijen,
Overpeinzingen – Marcus Aurelius Antoninus, Encheirideon – Epictetus,
Column Volkskrant – Doe zoals de stoïcijnen en die pandemie valt reuze mee – Tim Fransen,
www.denieuwestoa.nl.

000